Desde logo, é un asunto sobre o que se escribiu por extenso, pero seguen aparecendo novas achegas. É o caso dun libro recente, que volve incidir nesta cuestión dunha forma particularmente explícita e relativamente orixinal: Expulsións. Brutalidade e complexidade na economía global (Katz, Buenos Aires, 2015), da socióloga holandesa Saskia Sassen.
 
Sobre a base de todos os trazos apuntados, Sassen chama a atención respecto dunha tendencia á que empuxan todas esas características: unha propensión cada vez máis intensa á expulsión cara á marxinalidade de sectores crecentes da poboación. Algo que non é tampouco estritamente novo. Outros autores referíronse a iso: moi especialmente David Harvey, con cuxa tese da " acumulación por desposesión" coinciden non pouco as formulacións de Sassen. A orixinalidade desta estriba en que para ela trátase dunha tendencia impulsada polo emprego dunha tecnoloxía crecentemente complexa. Unha tecnoloxía dirixida por unha  lóxica que persegue beneficios sempre extraordinarios e que se concentra especialmente nos nichos (sectoriais ou xeográficos) pulsada polo emprego dunha tecnoloxía crecientemente complexa. 

Trátase dun fenómeno -pensa a autora- que non pode identificarse simplemente coa profundización extrema nas desigualdades que, sen dúbida, o sistema xera. É algo substancialmente diferente e máis grave: a xeneralización e intensificación de prácticas económicas caracterizadas pola "complexidade dos medios e pola brutalidade das consecuencias" que está empobrecendo e arroxando á marxinación (expulsando) a masas crecentes da poboación de moitos países. Prácticas que, con formas diferentes, pasan fronteiras e sectores, conformando unha tendencia de fondo crecentemente acusada e definitoria do sistema económico: unha "profundización sistémica das relacións capitalistas" que esconde unha dinámica desacomplexada de xeración de beneficios e de pobreza que a crise robusteceu e que lembra -pensa Sassen- ás formas máis extremas de acumulación orixinaria de comezos do capitalismo. Tecnoloxías complexas e de gran escala ao servizo dun sistema económico decididamente focalizado cara a formas de apropiación/expropiación de simplicidade e violencia que parecían superadas na noite da historia.
 
Porque, en efecto, estamos ante unha tendencia que -como moitos outros autores viron- supón unha diferenza esencial co modelo de capitalismo keynesiano-fordista. Un modelo caracterizado pola procura da integración de colectivos que o sistema necesitaba como traballadores e consumidores, fronte ao que agora se consolida un novo paradigma caracterizado por unha estrutura produtiva, unha tecnoloxía e un  espazo de actuación (global) que converte en progresivamente prescindibles a sectores cada vez maiores da poboación: tanto nos países pobres como nos desenvolvidos e tanto en colectivos campesiños e indíxenas e na clase traballadora tradicional como nas clases medias.  Pasouse así "... dunha dinámica que atraía xente cara ao interior a outra dinámica que empuxa xente cara a fóra", no marco dunha concepción "perigosamente estreita" e acusadamente "corporativa" do crecemento, na que o labor dos Estados radica prioritariamente en facilitar ao máximo a actividade das grandes empresas, na que se eliminan todos os obstáculos que interfiren no seu camiño e na que deixan de importar todos os elementos que non contribúen ao beneficio empresarial.
 
No modelo anterior, este beneficio dependía esencialmente da expansión da capacidade de consumo da poboación nacional,  a través da súa inclusión na forza laboral. No actual, crecentemente dominado polas grandes corporacións, o beneficio que importa -o destas corporacións- depende cada vez máis claramente doutros factores: da súa demanda mundial, da súa xestión financeira e especulativa, das súas cadeas de valor internacionais, da súa capacidade de extracción de rendas extraordinarias (enxeñería fiscal, externalización de custos...)... É un modelo, neste sentido, moito máis cortopracista, moito máis vinculado á lóxica financeira,  moito máis xerador de impactos socio-ambientais negativos, moito menos arraigado no espazo nacional e moito menos preocupado polas persoas que o precedente. Un modelo no que cambia de forma crucial o carácter do crecemento económico: en lugar de eixo impulsor de maiores niveis materiais de vida para a maioría da sociedade, pasa a ser un fenómeno con efectos positivos xenerais cada vez menores e máis concentrado. Un crecemento esencialmente corporativo, que conduce a un mundo progresivamente inclemente e que pode manterse e intensificarse á vez que se deterioran os niveis de ingresos e de calidade de vida de sectores cada vez máis amplos da sociedade. Algo -cre Sassen- que debería levarnos a reformular radicalmente os criterios cos que definimos o progreso.
 
Neste contexto, esta tendencia á expulsión social é -para Sassen- consecuencia directa da aplicación de formas de actuación e tecnoloxías crecentemente complexas, da man das grandes empresas, pero coa complicidade manifesta de gobernos e organismos internacionais. Unha consecuencia derivada dunha irresponsabilidade social nas prácticas económicas que imprime un patente carácter de brutalidade desapiadada ao conxunto do sistema.
 
Entre as prácticas deste tipo que Sassen destaca como particularmente relevantes polas súas implicacións sociais e ambientais, figuran a extensión mundial dunha agricultura hipertecnoloxizada baseada no acaparamento de terras e unhas actividades industriais, enerxéticas e extractivas crecentemente agresivas en termos ambientais; prácticas ambas que se están estendendo intensamente e que están a provocar, ademais dos problemas sociais mencionados, un salto cualitativo na destrución do capital natural do planeta.
 
Con todo, hai outro tipo de tecnoloxías complexas menos rechamantes, pero cuxos efectos poden ser tanto ou máis letais. O exemplo máis significativo para Sassen é  a sofisticación crecente do sector financeiro, no que se materializa -di- "... a máis completa e eficaz desas tendencias subterráneas que están a transformar o noso mundo". Un sector no que se produciu unha transformación revolucionaria, á calor do protagonismo imparable de actividades e produtos cada vez máis tecnificados e especulativos, entre os que sobresae a capacidade de titularización, que permite converter en produto financeiro practicamente todo: os inmobles, os estudos, as materias primas, os cereais, os alimentos... Todo xa é susceptible, grazas a ela, de ser incorporado a unha lóxica financeira/especulativa que incrementa continuamente as fontes de rendibilidade e os beneficios do sector, nunha continua penetración noutros sectores e ámbitos da vida que constitúe unha das máis conspicuas e efectivas facetas do que se deu en chamar a "financiarización" da economía. A costa, claro,  de incrementar tamén a inestabilidade e os riscos  e producindo crises de frecuencia e severidade en aumento, á vez que terribles traxedias para moitos colectivos, abocados á ruína pola dinámica dun sector que actúa con niveis de irresponsabilidade e violencia cada vez maiores. Estamos así ante un sector hexemónico e invasivo, capaz de impoñer as liñas de actuación dos restantes e que está a regar o mundo de "unha destrución en gran escala de economías sas, débedas gobernamentais sas e fogares sans", comandando un feroz proceso de "creación de formas extremas de riqueza e de pobreza".
 
Son só algúns aspectos dun libro poliédrico, pero que -para quen isto escribe- constitúe ante todo unha sombría advertencia sobre os perigos derivados dunha aceleración científico-tecnolóxica liderada por un poder económico cada vez máis concentrado. Fronte ao optimismo de quen confía nas virtualidades da ciencia para liquidar a deterioración galopante da natureza, pero tamén fronte a quen considera que a revolución científico-tecnolóxica do noso tempo acabará socavando os cimentos do sistema dominante, a lectura de Sassen induce a non botar no saco do esquecemento o condicionamento que a tecnoloxía pode impoñer na orientación da economía e da sociedade e os severos riscos que entraña a concentración do seu control. Unha concentración que podería simplemente reforzar o poder de quen a detentan e a focalización da súa estratexia: a súa opción pola maximización cortopracista do rendemento que  a tecnoloxía pode posibilitar, fortalecendo así unha dinámica de irresponsabilidade, desigualdade e autoritarismo que non por suicida a longo prazo deixa de ser posible.
 
José Ángel Moreno Zona Crítica